KONTROLA JAKOŚCI W RENTGENODIAGNOSTYCE
Jak informuje Oddział Higieny Radiacyjnej Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Gorzowie Wlkp. zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2003r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy z aparatami rentgenowskimi o energii promieniowania do 300 keV stosowanymi w celach medycznych (Dz. U. Nr 173, poz. 1681) aparatura rentgenowska w okresie eksploatacji musi posiadać aktualne świadectwa kontroli jakości parametrów technicznych. Obowiązujące wymagania dotyczące kontroli jakości pracy aparatury rentgenowskiej zostały przedstawione w ww. rozporządzeniu oraz rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 24 grudnia 2002r. w sprawie warunków bezpiecznego stosowania promieniowania jonizującego w celach medycznych oraz sposobu wykonywania kontroli wewnętrznej nad przestrzeganiem tych warunków (Dz. U. Nr 241, poz. 2098). Rozporządzenie to nakłada na zakłady opieki zdrowotnej stosujące promieniowanie obowiązek wdrożenia do dnia 31 grudnia 2005r. okresowych wewnętrznych testów aparatury rentgenodiagnostycznej wykonywanych przez personel lub, jeżeli nie jest to możliwe ze względów technicznych, jednostki posiadające notyfikację ministra zdrowia. Załącznik do rozporządzenia zawiera wykaz oraz częstotliwość wykonywanych testów, natomiast sposób ich wykonywania musi być zgodny z normami, których wykaz ustali minister zdrowia. Obowiązkowe jest prowadzenie analizy odrzuconych wyników badań oraz prowadzenie dokumentacji okresowych testów urządzeń radiologicznych.
Podstawową zasadą obowiązującą w ochronie radiologicznej, zapisaną zarówno w polskich jak i unijnych przepisach jest zasada ALARA (As Low As Reasonably Achievable) - tak nisko jak tylko rozsądnie możliwe, czyli rozsądne wykorzystanie czynnika nieobojętnego dla zdrowia, minimalizujące narażenie pacjenta, przy uzyskaniu właściwej wartości diagnostycznej badania z jednoczesnym uwzględnieniem czynnika ekonomicznego.
W ochronie radiologicznej w stosunku do pracownika stosuje się trzy podstawowe zasady ochrony przed promieniowaniem jonizującym: czas, odległość od źródła oraz osłony przed promieniowaniem. Czas narażenia można skrócić poprzez stosowanie radiografii w zamian za fluoroskopię, minimalizację czasów stosowanych procedur, jak najkrótsze przebywanie w gabinecie rentgenowskim podczas wykonywania ekspozycji lub zabiegu oraz zmiany na stanowiskach pracy. Właściwa odległość to przede wszystkim wystarczającej długości przewód wyzwalający ekspozycję, wówczas, gdy nie jest ona wykonywana z nastawni, właściwa pozycja podczas przeprowadzania zabiegu lub badania, wstrzykiwacz automatyczny zamiast podawania ręcznego oraz właściwe ustawienie lampy rentgenowskiej. Jako środki ochrony stosuje się osłony. Są to środki ochrony indywidualnej: fartuchy, okulary, półfartuszki osłaniające tarczycę, rękawice ochronne, a także osłony ruchome i stałe: ekrany, katedry osłaniające, kabiny, parawany. Ważne jest również prawidłowe blendowanie osłon w aparacie rentgenowskim, a także stosowanie odpowiednich filtrów, pozwalających na wycięcie "miękkiego" promieniowania oraz właściwe stosowanie kratki przeciwrozproszeniowej. Właściwe zastosowanie promieniowania pozwala na wyeliminowanie zdjęć nieprawidłowych, o małej wartości diagnostycznej, a tym samym na uniknięcie powtarzania zdjęć.
Opisane krótko powyżej podstawowe zasady wykorzystywania promieniowania w rentgenodiagnostyce medycznej pozwalają na minimalizowanie dawek, jakie otrzymują pracownicy pracujący w narażeniu na promieniowanie jonizujące. Umiejętność pracy z aparatem, wprowadzenie kontroli jakości w rentgenodiagnostyce, pozwala na objęcie ochroną pacjenta, który również nie powinien być poddawany działaniu promieniowania w stopniu większym niż przewiduje określona procedura medyczna.
W kontroli jakości w rentgenodiagnostyce powinny być wykonywane testy oceniające: lampę rentgenowską, generator wysokiego napięcia, układ automatycznej kontroli ekspozycji, układ kratki rozproszeniowej, układ tomografii konwencjonalnej.
Lampa rentgenowska oceniana jest testami kontrolnymi ogniska lampy, wydajności źródła, prawidłowości filtracji własnej lampy i układu kolimacji wiązki promieniowania. Podczas projekcji promieniowania z lampy rtg, na powierzchni filmu tworzy się cień główny przedmiotu prześwietlanego oraz półcień (obszar o stopniowo malejącym zaczernieniu), przez co brzegi badanego obrazu są rozmyte. Większość aparatów posiada dwa ogniska: małe i duże, ustawiane w zależności od ustawianych parametrów prądowych. Duże ognisko do badań rutynowych, małe do badań wymagających wysokiej rozdzielczości obrazu.. Zadaniem testu jest pomiar wielkości ogniska i sprawdzenie zgodności z zastosowaniem klinicznym. Wykorzystuje się do tego celu fantom szczelinowy "SLIT CAMERA". Po wykonaniu zdjęcia fantomu dokonuje się pomiaru szerokości obrazu szczeliny przy użyciu specjalnej lupy powiększającej z wbudowaną siatką.
W trakcie eksploatacji aparatu rentgenowskiego z biegiem czasu wydajność lampy może ulegać osłabieniu. Zadaniem tego testu jest pomiar tego parametru i sprawdzenie czy uzyskana wielkość spełnia wyznaczone kryteria. Do tego celu wykorzystuje się dawkomierz promieniowania.
Efektem hamowania elektronów w oddziaływaniu z jądrami atomów jest powstawanie widma promieniowania ciągłego X, hamowanie elektronów na elektronach tarczy powoduje natomiast powstawanie promieniowania charakterystycznego. Zadaniem odpowiednio zastosowanych filtrów jest wycięcie promieniowania miękkiego, czyli utwardzenie wiązki. Pierwszym filtrem jest szkło bańki lampy rentgenowskiej, olej w kołpaku lampy oraz okienko kołpaka, czyli filtr własny kołpaka. Wartość filtracji wyrażana jest w równoważnej warstwie aluminium (mm Al). Aby dodatkowo zwiększyć filtrację stosuje się zamocowane na okienku kołpaka płytki aluminiowe o odpowiedniej grubości, tworzące wraz z filtrem własnym tzw. filtr całkowity. Zadaniem testu jest pomiar warstwy połowicznego osłabienia promieniowania - HVL, emitowanego przez badaną lampę rentgenowską. Wykorzystywane są do tego celu płytki aluminiowe oraz dawkomierz.
Specjalne przesłony głębinowe, zamocowane w tubusie lampy pozwalają na utworzenie układu kolimacyjnego, ograniczającego promieniowanie do odpowiedniego rozmiaru. Zadaniem testu jest sprawdzenie czy promień centralny wiązki jest prostopadły do powierzchni kasety oraz czy pole symulacji świetlnej pokrywa się z polem promieniowania rentgenowskiego. Wadliwe działanie pola świetlnego może skutkować zwiększeniem dawki otrzymywanej przez pacjenta lub ucięciem ważnych elementów obrazu. Do tego celu wykorzystywany jest fantom X-Check RAD.
Testowanie generatora to kontrola jego parametrów pracy tzn. wysokiego napięcia, czasu ekspozycji oraz prądu żarzenia i dawki ekspozycji. Są to czynniki decydujące o wielkości dawki otrzymywanej podczas badania.
Od wartości napięcia zależy twardość promieniowania, czyli jego zdolność do przebijania się prze materię. Decyduje to o kontraście zdjęcia, a tym samym o zdolności rozróżnienia szczegółów otrzymanego obrazu. Pomiaru dokonuje się przy użyciu miernika napięcia, który określa napięcie na lampie poprzez energię wiązki promieniowania. Wykonuje się testy dokładności ustawienia, odchylenia przy zmianie prądu oraz powtarzalności. Podobnie jak w przypadku napięcia również natężenie prądu katody i czas ekspozycji mają wpływ na uzyskiwany podczas badania obraz. Przy użyciu miernika elektronicznego sprawdza się, więc prawidłowość działania tych parametrów wykonując podobne testy na dokładność dawki, powtarzalność dawki oraz dokładność ustawionego czasu ekspozycji.
Coraz częściej jest montowany w aparatach rentgenowskich układ automatycznej kontroli ekspozycji. Komory informują układ kontroli o wysokości dawki docierającej do błony. Gdy dawka jest wystarczająca do uzyskania odpowiedniego zaczernienia błony, układ wysyła informację do generatora o odcięciu ekspozycji. Złe funkcjonowanie automatyki ekspozycji może prowadzić do częstego powtarzania zdjęć pacjentów, co zwiększa przyjmowane przez nich dawki. Do testowania wykorzystywane są fantomy w postaci płyty z tworzywa, które symulują różne grubości tkanki oraz densytometr. Przy prawidłowo działającej automatyce, gęstość optyczna uzyskiwanych radiogramów powinna utrzymywać się na zbliżonym poziomie.
Blat stołu rentgenowskiego zbudowany jest z cienkiej sklejki lub tworzywa sztucznego. Są to materiały, które słabo pochłaniają promieniowanie. Pod stołem zamocowana jest szuflada, w której podczas wykonywania zdjęć umieszcza się kasetę z filmem. Między blatem i szufladą znajduje się kratka przeciwrozproszeniowa. Wadliwe działanie kratki przeciwrozproszeniowej może wynikać z jej niewłaściwego użycia lub z uszkodzenia. Podstawowe problemy to artefakty powstające, gdy mechanizm ruchu kratki działa nieprawidłowo oraz nieprawidłowy profil osłabiania, gdy uszkodzona jest sama kratka.
Bardzo ważnym elementem pracy z aparaturą rentgenowską jest sam proces obróbki chemicznej filmu. Parametry sensytometryczne zależą zarówno od cech wyjściowych materiału, od przebiegu jego starzenia (czas, temperatura, wilgotność, inne) jak też przede wszystkim od obróbki fotochemicznej. Wpływ na proces wywoływania, a tym samym na obraz radiograficzny mają: skład wywoływacza, jego temperatura, czas wywoływania, stopień regeneracji wywoływacza oraz ruch wywoływacza względem wywoływanego materiału. Dla przeprowadzania testu potrzebne są termometr, sensytometr, densytometr oraz co pewien czas papierki pomiarowe pH, zawartości srebra w utrwalaczu, menzurka, aerometr, odczynnik do pomiaru śladowej zawartości tiosiarczanu w radiogramie, stoper. Codzienna kontrola obróbki chemicznej błon fotograficznych polega na wybraniu jednego kontrolnego opakowania błon, z którego pobiera się jeden arkusz. Arkusz naświetla się sensytometrem, wywołuje, a następnie mierzy za pomocą densytometru gęstość na polach kryterialnych. Pomiar nanosi się na diagram zmian sensytometrycznych, na którym śledzi się prawidłowość procesu wywoływania.
Te krótko omówione powyżej testy kontrolne mają zastosowanie przede wszystkim w radiografii. Niektóre z nich stosuje się również w mammografii, inne natomiast dotyczą metod kontroli tomografów komputerowych.
źródło:Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim.www.wsse.gorzow.pl